O ikonach i pracowni

Kanon ikonograficzny – o co chodzi?

Kanon ikonograficzny był kształtowany na przestrzeni wieków przez konkretne szkoły ikonografii. Jego zasady ustalono na podstawie biblijnych opisów w oryginalnych językach, orzeczeń soborów, tradycji Kościoła, pism Ojców Kościoła, hymnografii, apokryfów i tekstów liturgicznych. W zasadzie kanon kształtował konkretny język ikony i sposób jej powstawania. Z czasem zostały spisane hermeneje czyli podręczniki malarskie dla chcących uczyć się sztuki ikonograficznej. W Polsce najbardziej znaną będzie Hermeneja Dionizjusza z Furny.

Fragmenty:

Ze względu na swoją historię, trudy rozwoju jak Ikonoklazm i ikonoklazmy, prześladowania i rozwój nie zawsze w dobrą stronę, ikonę zaliczamy do szczególnego malarstwa sakralnego mającego swoje zasady i ramy. Malarstwa tworzonego nie wizją i odczuciami subiektywnymi artysty, ale traktowanego jako przekaz i zaproszenie do świata duchowego, zbliżenia do Boga, Jego Rzeczywistości.

Co ustala kanon?

Kanon przede wszystkim ustala języki ikony:

- język gestów

- język kolorów

- język przedstawiania konkretnych scen

- język zasad użycia materiałów

Czy to ogranicza artystę?

Zadaniem Kanonu nie jest ograniczanie ikonografa. Nie powoduje on braku swobody wyboru środków artystycznych ani wyrażenia umiejętności czy kunsztu.  Kanon ma kierować ikonografa, wychowywać jego wyobraźnię. Ma być niejako duchową drogą dla artysty w spełnianiu swojego powołania do pisania ikon.

Wielu współczesnych artystów uważa ikonę za sztukę, którą mają wywrzeć wpływ na widza poprzez ekspresję, naturalizm. Starają się wywrzeć wpływ emocjonalny na widza. Stworzyć swego rodzaju efekt "WOW!" Rozmijają się w ten sposób z podstawowym celem ikony, którym jest wprowadzenie w ciszę, spokój, kontemplację. Ikona ma otworzyć przed widzem inny świat. Indywidualizm w ikonografii jest niewskazany, ponieważ zadaniem tej sztuki jest przekazywanie prawd i dogmatów Kościoła.

Czy kanon już został całkowicie ustalony?

Kanon ikonograficzny jest czymś żywym,ciągle się rozwijającym. Kształtuje go konkretna szkoła ikonograficzna. Jej uczniowie na nowo go interpretują. Ze starych szkół takich jak:  bizantyjska, nowogrodzka, kreteńska -  czerpie się na nowo, odkrywa i interpretuje. Tym samym kanon wciąż się kształtuje, choć jego główne ramy są niezmienne. W tych ramach znajdziemy dobór materiałów, zwyczaje takie jak jak zakładanie szpong, wybór  deski z kowczęgiem lub bez, sposoby złocenia, zasady malowania nimbów, przygotowania klejów, zapraw…

Historia ukazuje, że co jakiś czas pojawia się nowy wybitny artysta, który wywiera swoją twórczością wpływ na kanon ikonograficzny. Co nie znaczy, że odchodzi od zasad. Nadaje po prostu jakiś nowy kierunek. Takimi twórcami byli między innymi Rublow, Teofan Grek, Panselinos… Swą specyfiką nadali nowy styl, jakość nie zmieniając jednak głównych wytycznych kanonu.

Znaczenie barw w Ikonie

W ikonografii od wielu wieków używa się pewnego schematu kolorów. Każdy kolor ma swoje konkretne znaczenie. Aby móc dobrze odczytywać ikonę trzeba choć podstawowo wiedzieć, jakie znaczenie mają poszczególne kolory. Wiedza ta pomaga głębiej wchodzić w znaczenie, jak i w ducha ikonografii. Oczywiście kolory też mają dla człowieka znaczenie estetyczne, emocjonalne, uczuciowe. Spróbujmy więc odczytać kolory ikony.

ZŁOTO – dla ikonografii złoto nie ma znaczenia koloru. Jako metal topliwy i odbijający światło potrafi dobrze współgrać z resztą ikony. W świetle świec staje się bardzo subtelne a z kolorami tworzy subtelną harmonię.

Złoto w ikonie ma więc ze swojej natury znaczenie ogarniającej Obecności Najwyższego, Jego Chwały, Majestatu, Subtelności…. Odnosi do Światła Niewidzialnego.

BIEL– nie jest de facto kolorem, bo odpowiada sumie wszystkich kolorów światła. Biel symbolizuje światłość, której właściwością jest rozlewanie się i przenikanie przestrzeni. Biel jako symbol bezczasowości była od wieków przypisywana bogom. Celtyccy kapłani druidzi ubierali się w białe szaty. Starożytni Egipcjanie widzieli w bieli kolor radości i przepychu. Ubierali swoich zmarłych w białe całuny, gdyż śmierć oddziela światłość od ciemności, duszę od ciała. Również w Czarnej Afryce biel jest kolorem śmierci i oddalenia. Pierwsi chrześcijanie nazywali chrzest „oświeceniem". W chrześcijaństwie nowo ochrzczeni noszą białe szaty jako znak narodzin do prawdziwego życia. Biel jest więc kolorem objawienia, łaski i Teofanii. Biel znajdziemy też w ikonografii jako znak przeniknięcia przez Bożą światłość. Biel ma więc dwa znaczenia: przeniknięcie przez Światłość, Teofanię, oraz znaczenie przywołujące śmierć. Wasyl Kandinsky sugeruje dynamizm bieli: „Biel działa na naszą duszę jak milczenie absolutne... Milczenie to nie jest śmiercią, ono obfituje w możliwości życia".

BŁĘKIT – błękit okazuje się być kolorem niezwykłym. Potrafi być kolorem bardzo zimnym i niematerialnym, a jednak dającym przezroczystość (woda, powietrze). W ikonografii ma on znaczenie oderwania się od świata, wzlotu… Jako kolor, który dobrze współpracuje z bielą będzie miał znaczenie życia wewnętrznego, ukierunkowania na życie wewnętrzne. Jest kolorem nieskończoności i nieba (Boga w ikonie Przemienienia). Warto też dodać, że błękit dość źle reaguje na mieszanie z innymi kolorami prócz bieli i może wtedy zmienić swą wartość na niekorzyść. Czy podobnie nie jest w wierze i duchowości? Kolor ten znajdziemy na szatach Chrystusa i Maryi i Apostołów, a często też jako kolor cieniowania szat np.: Trójca Rublowa.

CZERWIEŃ I PURPURA– jest to kolor nieorganiczny, a tym samym bliski światłości. W ikonografii będzie miał znaczenie młodości, piękna, bogactwa, zdrowia, ale też walki. Znaczenia te są przypisane do właściwości ziemskich nie niebiańskich. Purpura od wieków jest przypisywana władcom, dostojnikom, wojownikom. Ma ona znaczenie ziemskiej władzy, dostojeństwa, ale też męczeńskiej ofiary, przelanej krwi, z której nastąpi rozkwit obfitego życia.

CZERWIENIE I BŁĘKITY– wspólnie tworzą wielką harmonię. Dlatego spotkamy to połączenie szczególnie w odniesieniu do  Chrystusa i Matki Bożej. Połączenie to daje nam znak  niezwykłej harmonii pomiędzy tym to ziemskie, a tym co niebiańskie u osób tak przedstawionych na ikonie. Jednak, zawsze kolory na ikonie będą dobrze oddzielone, nie zlane, co też ma znaczenie rozdzielenia dwóch rzeczywistości: ziemskiej i niebieskiej.

ŻÓŁĆ – jest jaśniejsza od czerwieni choć ma z nią wiele wspólnego. Czysta żółć będzie oznaczać prawdę. Mętna, brudna żółć oznacza jednak pychę, cudzołóstwo, zdradę i odnosi się do siarki piekielnej.

ZIELEŃ – jest kolorem wiosny, świata roślin, odrodzenia… W ikonografii ma znaczenie koloru odrodzenia duchowego, rodzącego się życia, obecności życia i Ducha Świętego. Warto też zauważyć, że zieleń jest owocem połączenia błękitu, czerwieni i żółci. Łączy więc ona wszystkie wartości poprzednio opisanych kolorów nadając im nową formę, nadając życie.

BRĄZ – jest kolorem ziemi, gliny, gleby. Kolor ten oznacza wszystko to co ziemskie. Jednak łączony z innymi kolorami mówi o przenikaniu duchowej rzeczywistości do ziemskiej, oddając obraz przemienionego świata.

CZERŃ – jest właściwie brakiem koloru, bo całkowicie pochłania światło. Przywołuje on w ikonografii chaos, śmierć, otchłań piekielną, trwogę. Na ikonach czarny habit mnichów oznacza odrzucenie marności świata by wejść w wizję Bożego Świata.

ETAPY POWSTAWANIA IKONY

Deska

Deska jest wykonana z dobrze wysuszonego i sezonowanego drzewa zazwyczaj lipowego. Ja w mojej praktyce mam zwyczaj na desce wypisać Mały Egzorcyzm, zanim rozpocznę inne prace. Modlitwa rytuału błogosławieństwa deski, prowadzi mnie do przypomnienia Drzewa Krzyża, Drzewa Życia i Poznania, czyli do źródeł wiary chrześcijańskiej.

Płótno

Deskę okleja się płótnem. Robi się to za pomocą gorącego kleju króliczego, lub innego skórnego kleju i płótna. Ważne, by materiały używane w pracy były jak najbardziej naturalne. Podczas naklejania płótna modlitwa prowadzi mnie do przypomnienia sobie o czynie św. Weroniki i Świętym Obliczu, o Całunie-  najbliższym świadku Zmartwychwstania, wreszcie przywołuje Ducha Św., który „jak cień”(płótno), okrył niegdyś Maryję a ta poczęła pozostając Dziewicą.

Lewkas

Jest to grunt klejowo – kredowy stosowany w malarstwie tablicowym oraz w pozłotnictwie. Na ikonę nakłada się go na gorąco, zazwyczaj w około dwunastu warstwach. Jedna warstwa na jeden dzień. Modlitwa rytuału kieruje wtedy swą uwagę na Apostołów (jeden dla każdej warstwy). Przypomina o ich czynach i prosi o wstawiennictwo.

Szlifowanie gruntu

Kiedy grunt całkowicie wyschnie ikonę szlifuje się bardzo dokładnie, do efektu poleru. Tu modlitwa przywołuje delikatność Marii ale też nie uchylanie się od wymogów ascezy, czyli szlifowania siebie.

Grafija

Na ikonie, zanim pojawi się złoto, tworzy się szkic postaci. Później dobrze jest delikatnie wyryć główne linie za pomocą rylca, by podczas malowania nie zatracić szkicu. Modlitwa prowadzi wtedy do rozważenia Dekalogu, który został wyryty na kamiennych tablicach.

Złocenie

Na ikonę złoto nakłada się różnymi technikami. Kleje, glinki… Każdy sposób daje inne efekty. Przed nałożeniem złota, modlitwa prowadzi do zawarcia pokoju z wszystkimi swoimi wrogami, przebaczenia i kontemplacji Chwały i Obecności Bożej, bo złoto w ikonie nie ma znaczenia koloru ale właśnie to.

Malowanie

Ikonę maluje się prastarą techniką tempery. Używa się suchych sproszkowanych pigmentów, zazwyczaj pochodzenia ziemnego lub mineralnego. Jako spoiwa używa się mieszanki żółtka jaja kurzego i wina (istnieją też inne receptury jednak zawsze podstawą jest żółtko).

Malowanie to dość długi proces, wymagający koncentracji i wiedzy o sposobach malowania, cieniowania.  Uzyskiwanie dobrych efektów wymaga doświadczenia, wiedzy, talentu… Malowanie kończy się na wydobyciu twarzy.

Modlitwa na tym etapie prowadzi najpierw do błogosławieństwa pigmentów, jajka, wina. Przypomina o Zmartwychwstaniu i symbolu nowego życia jakim jest jajko. W końcu prowadzi do oddania się woli Bożej i proszenia Boga o prowadzenie myśli i decyzji w dobrze kolorów.

Etapy malowania ikony Boże Narodzenie:

Napisy i zabezpieczenie

Napisy na ikonie mają znaczenie imienia opisującego postać lub scenę. Są one swoistym imieniem danej sceny. Często pisane po grecku lub uporządkowanymi skrótami. Na koniec nakłada się na ikonę warstwę olify (mieszanki olejów i żywic) by doprowadzić do zespolenia wszystkich warstw oraz zabezpieczyć ikonę przed wpływem środowiska. Modlitwą prosi się o przeniknięcie przez Ducha Św. warstw naszego życia i zespolenie ich a także by to samo stało się z ikoną.

Poświęcenie

Na koniec pracy ikonę uświęcam modlitwą poświęcenia ikony (obrzędem). Jeśli mam możliwość to ikona zostaje uświęcona przez sprawowanie na niej Ofiary Eucharystycznej, albo przez ryt błogosławieństwa wodą święconą.

Tak przygotowana Ikona, opuszcza pracownię, by znaleźć się w nowym domu.

NA TEMAT PROBLEMU JAK MÓWIĆ:

pisać ikonę

czy

malować ikonę

Ikona – pisana czy malowana?

Od jakiegoś czasu obserwuję problem powstały w nazywaniu ikon i czynności ich wykonywania. Jedni mówią i zapierają się, że ikonę się pisze, za to drudzy upierają się przy malowaniu. No i co tu zrobić? Jak mówić o tym? Chciałbym w tym artykule rozjaśnić problem.

Kalka językowa

Wielu ludzi twierdzi o terminie pisanie ikon, iż jest to kalka językowa jaka się wkradła z języka rosyjskiego czy greckiego. Śmiało tu stwierdzam, że jest bardzo płaskie i niedogłębne dotknięcie problemu.

Greka

W języku greckim używa się słów na określenie czynności:

γράφω – grafo – pisać, malować

ζωγραφίζω – dzografio – malować w sensie artystycznym

ζωγράφος – dzografos – malarz w sensie artystycznym

συγγραφέας – syngrafes – pisarz

αγιογράφος – agiografos – hagiograf

Jak widać istnieje dość duży problem z rdzeniem tych słów, który jednoczenie można przetłumaczyć jako pisać i malować.

W języku rosyjskim mamy podobny problem:

писать – pisat – pisać, malować

Poszukiwanie przyczyny powstania terminu pisać ikonę w kalce językowej nie prowadzi do rozwiązania problemu. Trzeba problemu dotknąć z innej perspektywy. Chcąc prawidłowo określić czynność powstawania ikony i nie ująć jej niczego, musimy określić czym ikona w zasadzie jest i jakie ma zadanie.

Od strony artystycznej

Przyglądając się ikonie jako malarstwu artystycznemu sklasyfikujemy ją jako malarstwo tablicowe. Ten typ będzie charakteryzował się podkładem zrobionym z drewna lub płyty kamiennej, ceramicznej, metalowej… Do malarstwa tablicowego zaliczamy np.: portrety grobowe malowane metodą kaustyczną w Egipcie.  Jest to sztuka oparta na bazie prostych i ogólnie dostępnych materiałów. Ikona należy do tego typu sztuki.

Tworząc więc ikonę, jako malarstwo tablicowe, słusznie powiemy maluję ikonę. I nie ma żadnej wątpliwości. Używamy pędzli i farb na bazie tempery stosując się do zasad i proporcji ustalonych od wieków.  Mamy po prostu obraz namalowany na desce.

W wypadku podejścia czysto artystycznego, ikona jest malowana. Kłopot pojawia się jednak wtedy, gdy powstaje np.: ikona Buddy. Jest to dzieło wykonane z zachowaniem techniki malowania ikon i przedstawia εικόν – eikon – obraz/ikonę kogoś konkretnego. Z punktu widzenia artystycznego, obraz Buddy jest więc ikoną.

Nie możemy więc ikony zredukować tylko do dzieła sztuki należącego do konkretnego typu. Robiąc to, redukujemy zasadniczą funkcję ikony.

Podręczniki o ikonach

W podręcznikach jak Hermeneia Dionizjusza z Furny nie znajdujemy nazwania czynności tworzenia ikony jej pisaniem. Dlaczego? Zasadniczą rolą każdego podręcznika jest opis samej sztuki, warsztatu i zdobywania odpowiednich umiejętności i wiedzy praktycznej. Hermeneie czy wskazówki dla uczących się techniki nie będą się więc zajmowały zasadniczą funkcją ikony a tylko opisem jej warsztatu. Słusznie też będą mówiły do ucznia: maluj.

Sobór Nicejski II

Sobór Nicejski trwał w czasach herezji nazywanej ikonoklazmem. Był to czas sporów pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami ikonografii. Ojcowie soborowi w odpowiedzi na zaistniały problem wydali następujące postanowienia:

ANATEMATYZMY W SPRAWIE ŚWIĘTYCH OBRAZÓW

I. Jeżeli ktoś nie wyznaje, że Chrystusa, naszego Boga, można opisać pod

względem Jego człowieczeństwa – niech będzie przeklęty21.

II. Jeżeli ktoś nie dopuszcza, aby opowieści ewangeliczne były przedstawiane

na obrazach – niech będzie wyłączony.

III. Jeżeli ktoś nie oddaje czci tym obrazom, uczynionym w imieniu Pana

i Jego świętych – niech będzie wyłączony.

IV. Jeżeli ktoś odrzuca wszelką Tradycję kościelną, pisaną czy niepisaną –

niech będzie wyłączony.

Tekst postanowień jest napisany oryginalnie w dwóch językach czego wymagały czasy i sytuacja Kościoła. Dlatego słowa używane są bardzo rozważne.

W punkcie I i II znajdujemy opis czynności. W greckim tekście zostały użyte słowa:

I.  περιγράφω – perigrafo – opisać i nie możemy przetłumaczyć tego na omalować czy namalować ponieważ wywód straci swój sens i przesłanie. Na łacinę przetłumaczono to jako cirkumscriptum co wyraźnie wskazuje na pisanie pismem.

II. εξηγησεις – eksegesejs – wyjaśnić a nie namalować.

Widać więc wyraźnie, że ojcowie soborowi dążyli bardziej do określenia iż obrazy mają nam opisywać, wyjaśniać, opowiadać za pomocą  στηλογραφικος – stelografikos – dosłownie napisane/namalowane na kolumnie.

Zadanie ikony

Zasadniczym zadaniem ikony jest głoszenie i uobecnianie przez kolory tego, co opisuje nam Ewangelia słowami. Ikona więc, ma najpierw za zadanie głosić Dobrą Nowinę jak robi to Pismo Święte. Ma rodzić wiarę, która w człowieku rodzi się ze słyszenia. Dopiero na drugim miejscu ma dotykać umysłu przez swoje walory estetyczne. Tym samym najpierw ma być czytelnym Objawieniem Bożym – jak Pismo Święte – a dopiero na drugim miejscu, ma dotykać zmysłów swoim artyzmem, estetyką wykonania, techniką. Obraz ten ma najpierw poruszyć serce później umysł.

Przemawianie ikony dzieje się za pomocą ściśle ustalonych schematów, znaczeń kolorów i gestów, zasadach cieniowania, proporcji twarzy i ciała, odwróconej perspektywie. Te zasady tworzą bardzo konkretny język, w którym litery i słowa zastępuje się kolorem, gestem…

Głównym więc zadaniem ikony jest opisywanie za pomocą techniki malarskiej Objawienia Bożego. Ikona ma więc być „teologią w kolorach”. Ma być narzędziem Ewangelizacji. Idzie za tym jej ścisła łączność z teologią i dogmatyką.

Pisać czy malować ikonę?

Widać więc iż nazywając czynność powstawania ikony malowaniem nie popełniamy żadnego błędu, bo rzeczywiście taki fakt ma miejsce. Jednak nie określamy wtedy do końca zadania ikony. Tym samym ikoną możemy nazwać obraz Buddy.

Prawidłowo trzeba więc określać czynność: ikonę pisze się malowaniem i ikona opisuje przez malowanie a malarz ikonę pisze malowaniem. Wtedy zawarlibyśmy w pojęciu zasadniczy cel ikony jakim jest opisywanie kolorami teologii. Jednak powstaje nam skomplikowany twór językowy. Nie mówimy przecież: Bóg zawiera w sobie Trzy Osoby Boskie, ale Trójca Święta, upraszczając pojęcie. Tym samym pojęcie pisać ikonę i artysta pisze ikonę, jest więc jak najbardziej prawidłowym pojęciem i zawiera w sobie konkretną informację o celu ikony. A co najważniejsze, dzięki temu nie mieści się już w tym pojęciu malowanie ikony Buddy.

Spór pomiędzy malować a pisać ikonę jest świadectwem nieznajomości głębi teologicznej ikony i jej zasadniczego celu. A pojawienie się terminów: pisać ikonę, ikonopisarz; jest owocem próby prawidłowego, precyzyjnego określenia i rozróżnienia w dość bogatym świecie pojęć.

Kościół Katolicki, ma nie lada problem ze sztuką sakralną. Świątynie coraz bardziej przypominają galerie sztuki współczesnej. Czy jednak ten czasem dość nieczytelny sposób przekazywania Prawd Objawionych, nie staje się zbyt zimny i nieczytelny ?

Jako katolik, widzę potrzebę rozróżnienia ikony od dzieł ikono-podobnych. Określenia, co tu jest czym. Czy coś jest wyobrażeniem o Ewangelii, czy próbą jej zapisu kolorami. Pomimo tego, że nie jesteśmy już w większości analfabetami, jednak obrazowość wypełnia nasze życie, działa w nas. Warto więc pewne rzeczy określić nowym mianem, dla zwykłego odróżnienia. A co za tym idzie, przyjąć postawę szacunku wobec Kościoła Prawosławnego, w którym ikona została ochroniona przed wpływem naturalizmu i ekspresjonizmu. Dzięki kanonom prawosławnym ikona dotarła do naszych czasów prawie niezmieniona. Wtłoczenie jej do katolicyzmu i wstawienie pomiędzy wyobrażenia wolnej myśli artystów było by naprawdę wielkim nietaktem.